La voie de l’encre: Alain Bonnefoit

Comme promis voici un premier épisode dans mon univers du sumi-e. Je visite donc Alain Bonnefoit, l’ami-peintre qui m’à mis sur cette voie de l’encre…

“Oh oh les artistes!”

C’est peut-être bien la phrase la plus répétée par le maître au fil de mes années d’apprentissage avec lui. Directement suivi par: “Regardez le modèle, comment elle se met en place”.

La voie de l’encre commune débute en mai 2007, à ce moment je retourne au Moulin de Perrot pour une semaine de peinture. Cette année là, j’ai réussi à réserver une place dans le stage d’Alain. Ce fût une rencontre extraordinaire, aussi bien en ce qui concerne la technique que toute autre chose. Alain c’est le partage, la belle vie et la bonne humeur. Il n’y a pas de place pour autre chose. “Vive la vie!” et vive le partage.

Entre-temps le moment est venu de visiter l’atelier et explorer sa voie de l’encre…

Aïkido

En 1974, Alain suit des cours de calligraphie japonaise chez son maître d’aïkido Masamichi Noro. A travers les arts martiaux il découvre la puissance du geste. La plus-value de dépasser, de passer au-delà de son but.

Ce sont des choses qu’il veut pouvoir incorporer dans sa peinture.

C’est là qu’il rencontre le marchand d’art qui l’emmènera en voyage au Japon. Ensemble ils seront reçus dans un temple dans la campagne japonaise.

Sugiyama-yu

Le matériel pour faire du sumi-e 

Ils sont reçus par le Maître Sugiyama-yu qui leur propose un repas de bienvenu. Lors de ce repas Alain s’endort à table. Son ami se méfie de la réaction de l’hôte et veut le réveiller aussitôt. D’un simple signe, le Maître interdit de le réveiller. A la fin du repas Sugiyama-yu fera glisser un futon en dessous de son visiteur endormi. Le lien entre les 2 hommes est noué.

Cependant ce n’est pas une raison pour brûler trop d’ étapes! Les visiteurs attendent le début du cours de sumi-e… pendant 2 semaines.

Après cette période, ils sont invités à assister à une démonstration. Sugiyama-yu les reçoit dans son atelier. En silence et pleine concentration il étale son feutre, prend la pierre de sumi et son bâton d’encre, place son gobelet d’eau. Choisit ses pinceaux. Quand tout est en place, il prend une feuille de papier qu’il caresse et étale avec soin. Il frotte le bâton de sumi sur la pierre et prépare son pinceau.

45 minutes se sont écoulées. L’orsque Sugiyama-yu pose enfin son pinceau une première fois sur le papier. Quelques instants plus tard le sumi est fini. Impressionnant.

L’apprentissage

Dans les jours qui suivent, Alain peut enfin se mettre à travailler avec le matériel mis à sa disposition: de très beaux papiers, de pinceaux de qualité et d’encres de plus de 100 ans.

Une esquisse de Volti, à côté d’une oeuvre d’Alain dans son atelier.

Les premiers traits lui donnent un sentiment d’incompétence totale. Pourtant, lors de son apprentissage auprès de son père spirituel, Volti, il avait déjà appris à simplifier le dessin. Volti dessinait ses esquisses de façon très graphique, comme le fait Sugiyama-yu. Sans mettre en place les grands volumes mais en traçant directement les courbes de ses modèles.

Le papier japonais boit tellement l’encre qu’Alain doute du resultat et qu’il se procurera du papier dans une imprimerie. Pour arriver plus vite au résultat. Sugiyama-Yu le laisse faire… Et continue de lui fournir du matériel de qualité. Peu à peu la qualité se fait ressentir et les boîtes de calligraphie achetées à la sortie des temples sont remplacées par les matériaux fourni par le maître.

Peu-à-peu Alain prends conscience de l’importance de la qualité du matériel pour avancer.

Sugiyama-yu n’hésites pas à lui passer la tradition. Il confie à Alain que dans l’encre frottée avec des vieux bâtons de qualité il faudra rajouter du nikawa pur (de la colle de peaux de poisson) afin de fixer l’encre au papier.

Lorsqu’Alain quitte Sugiyama-yu ce dernier cassera même son bâton d’encre vieux de 100 ans et lui donne la moitié.

L’impact sur l’oeuvre peinte

 

Bien que Sugiyama lui fait aussi des démonstrations de thèmes classiques dans le sumi-e, Alain décide de ne pas s’exercer dans l’application des tons gris. Lui-même étant plustôt à la recherche de l’effet graphique. Il veut pouvoir “tendre le trait”, “faire en sorte que l’énergie se poursuit au-delà du trait, voir même du dessin”.

Alain Bonnefoit élabore un style propre et à cette fin il déchire tous les dessins qui ne lui plaisent pas. Et Alain adaptera le sumi traditionel à sa façon peindre la Femme. Il faudra attendre la deuxième partie des années 80 avant qu’Alain pense avoir réalisé un dessin qui vaille la peine d’être encadré.

L’appréciation suivra. Lors d’une exposition au Japon il y a un maître qui lui fera la réflection: “À main levée, pour un étranger!”. Cette une phrase qui touche, car en éffet, les étrangers sont souvent considérés incapables de réaliser une œuvre avec cette technique. De plus, sans prendre de repère avec le doigt sur le papier, ce qui est considéré comme une difficulté supplémentaire… Une étape pas facile à prendre mais qui permet de réaliser des traits avec plus de force.

En observant son œuvre peinte au sumi-e, je me dis qu’il évolue vers une peinture plus traditionnelle. Il y a de moins en moins de détails repris à l’encre. Le sujet et peint avec le minimum de lignes, tout le superflu est supprimé. Chaque ligne est pleine de sens et sensualité.

Les anecdotes s’en suivent…

Même quand il n’utilise pas le sumi-e Sugiyama-yu peint très fin.

Lors de l’une de ses visites à Sugiyama-yu (il y en a eu bien 30!) Alain remarque des traits très fins sur ses peintures et l’interoge sur le pinceau utilisé. Celui-ci lui parle de pinceaux de poils de moustaches de chats et de souris. Contrairement à la tradition (en tant qu’étranger on réussit rarement à acheter du matériel de haute qualité), Alain reçoit l’adresse de la boutique qui vend ces pinceaux. Le prix de ceux-ci étant tellement élevé que le stock se limite à une petite boîte au milieu de la pièce, contenant à peine 10 pinceaux… Impressionnant…

 

La toile à droite est du papier de ca 30grammes. tendu et retendu… 

Quelques années après Maître Sugiyama-yu offrira à Alain une oeuvre qui était dans son atelier. Avant de lui donner il aura fait retendre celle-ci. Vu la difficulté de tendre du papier de 30 à 60 grammes le m² (le papier à copier en a 90), cela me semble surréel. Voici la peinture.

Mon apprentissage

Atelier Pavillon de Choiseul, Paris. Stage Alein Bonnefoit 2012

Quand on apprend le sumi-e avec Alain, il n’y a pas que le dessin: l’odeur de l’encre, le touché des pinceaux, les bruits sourds du papier de qualité. Chaque sens est impliqué. C’est un tout. Il y a des liens avec les arts martiaux de tous les côtés! Chaque jour, j’en découvre même dans la vie de tous les jours. Comme aujourd’hui, lors du partage à l’iPad… Souvent les gens sont impressioné par la valeur des choses. Cela leur évite de profiter pleinement des possibilités. C’est comme l’apprenti en sumi-e qui pense à la valeur de sa feuille et intérieurement perd sa concentration en pensant aux euros qu’il est entrain de gacher…

Plus sur Alain

Si vous souhaitez découvrir plus sur Alain, je vous invite à visiter sa page Facebook.

La suite…

Comme les stages d’Alain se limitaient à une semaine par an et qu’il m’a filé une partie de sa passion pour le sumi-e, j’ai cherchée une deuxième source. Je l’ai trouvé auprès de Marjon De Jong à Utrecht. Le prochain blog vous parlera de cette voie…

 

Share

Leave a Reply

De weg van de inkt: Alain Bonnefoit

Zoals beloofd een eerste deel van mijn verhaal op de weg van de inkt. Ik bezocht hiervoor Alain Bonnefoit, de Franse kunstschilder die me in contact bracht met de techniek… 

“Oh oh les artistes!”

 Dat is wellicht de meest herhaalde zin tijdens de cursussen die ik bij hem mocht volgen door de jaren heen. Direct gevolgd door: “Kijk naar het model en hoe ze zich plaatst”.

De weg van de inkt die ik samen met Alain bewandel start in 2007. Op dat moment keer ik terug naar de “Moulin de Perrot” voor een schilderstage. Dat jaar heb ik met veel geluk een plekje kunnen veroveren in het atelier bij Alain. Het werd een bijzondere ontmoeting, zowel op het vlak van techniek als elk ander vlak. Alain is de verpersoonlijking van het delen, het mooie leven en het goede humeur. Voor iets anders is er eenvoudig weg geen plaats. “Vive la vie!” en leve het delen.

Intussen is het nu tijd voor een atelierbezoek. Om zijn weg van de inkt eens te verkennen…

Aïkido

In 1974 volgt Alain les bij zijn aïkido-leraar Masamichi Noro. Naast gevechtskunsten volgt hij ook shodo (Japanse kalligrafie). Hij ontdekt zo de kracht van de beweging, de meerwaarde van het overstijgen, van trachten door het doel heen te gaan.

Dat zijn dingen die hij ook in zijn schilderkunst wel verwerken.

Tijdens de lessen ontmoet hij de kunsthandelaar die hem mee zal nemen op een eerste reis naar Japan. Samen zullen ze worden ontvangen in een tempel op het Japanse platteland.

Sugiyama-yu

Sumi-e materiaal

Meester Sugiyama-yu ontvangt hen en biedt hen een welkomstmaaltijd aan. Alain heeft echter nog last van de jetlag en valt aan tafel in slaap. Zijn vriend is bang voor de reactie van de gastheer en wil hem meteen wekken. Sugiyama-yu maakt met een handgebaar duidelijk dat hij niet wenst dat Alain gewekt wordt. Aan het eind van de maaltijd zal hij bevelen de slapende gast op een futon te leggen. De bijzondere band tussen gast en gastheer is gesmeed. 

Maar dat is nog geen reden om stappen over te slaan! De bezoekers wachten ongeduldig op de start van de inktschilderlessen… gedurende 2 weken.

Na die periode mogen ze een demonstratie bijwonen. Sugiyama-yu ontvangt hen in zijn atelier. In stilte en volle concentratie spreidt hij een lap vilt voor zich uit. Hij haalt de inktsteen uit zijn lakdoos, dan de inktstaaf. Plaatst dan zijn waterpot en legt penselen (fude) klaar. Als alles klaarligt wordt er papier bij gehaald. Het blad wordt glad gestreeld en vastgezet met gewichtjes. De inkt wordt vervolgens gewreven en het penseel voorbereid.

45 minuten zijn er intussen voorbij wanneer Sugiyama-yu een eerste keer zijn penseel op het blad plaatst. Een paar minuten later is het werk klaar. Het mist zijn effect op Alain niet.

Het leerproces

In de daaropvolgende dagen kan Alain eindelijk zelf experimenteren met de materialen die ter beschikking zijn.

Prachtig fluisterend papier, kwaliteitspenselen en inkten van wel 100 jaar oud.

Een schets van Volti, naast werk van Alain in het atelier.

De eerste lijnen zijn een ware confrontatie. Dit is lang niet zo makkelijk als het lijkt. Tijdens zijn opleiding bij zijn spirituele vader, Volti (een Italiaans beeldend kunstenaar en leerkracht), had hij al geleerd om de tekening te herleiden tot een minimum aan lijnen. Volti zelf schetste ook vrij grafisch naar levend model. Zonder de traditionele etappe met de grote volumes. Direct werden de grote lijnen getekend.

De lijnvoering die was er dus al, maar het japanse papier zoog zo veel water en inkt op dat Alain twijfelt aan de kwaliteit ervan. Hij zal in een nabijgelegen drukkerij papier gaan halen om zijn experiment bij Sugiyama-yu verder te zetten. Zo hoopt hij de techniek sneller meester te worden. Sugiyama-yu laat hem begaan maar blijft tegelijkertijd ook kwaliteitsmateriaal aanvoeren.

Alain erkent stilaan de kwaliteit en de kalligrafie-sets die hij bij de uitgangen van tempels op de kop tikte worden stilaan vervangen door de materialen van de meester.

 

Hij krijgt er nog een hoop traditionele kennis bij. Zoals het toevoegen van zuivere nikawa-lijm (vissenhuidenlijm) wanneer zeer oude inkt wordt gebruikt zodat deze beter hecht aan het papier.

Bij het afscheid breekt de Meester zelfs zijn oudste inktstaaf en geeft de helft aan zijn leerling.

Impact op het oeuvre

Ook al biedt Sugiyama-yu vooral traditionele thema’s aan voor het inoefenen van sumi-e zal Alain vrij snel besluiten om de grijstinten niet te gebruiken in zijn eigen oeuvre. Hijzelf zoekt immers eerder naar een grafischere weergave. Hij wil de “lijn uitrekken”, de “lijn opspannen”. Daar mee wil hij “zover komen dat de energie die ervan uit gaat de lijn overstijgt, ja zelfs de tekening”.

Hij werkt een heel eigen stijl en techniek uit. De eerste 10 jaar belandt bijna elke sumi-e zonder pardon in de vuilbak. Die eigen werkwijze zal enkel en alleen worden gebruikt voor het schilderen van zijn favoriete onderwerp: het levend model.

Pas in de tweede helft van de jaren 80 wordt een eerste werk goed genoeg bevonden door zijn maker. Eindelijk eentje die het waard is opgespannen te worden.

De erkenning volgt. Tijdens een expo in Japan zal een Meester opmerken: “Met opgeheven hand! En dat voor een buitenlander!” Het is een zin die raakt, want inderdaad, er wordt van uitgegaan dat buitenlanders niet in staat zijn een dergelijk werk voort te brengen met deze techniek. Laat staan zonder steun te gebruiken van de vinger op het papier. 

Die steun achterwege laten is inderdaad een bijkomende moeilijkheidsgraad, maar absoluut nodig om extra uitstraling aan de lijn te geven.

Alain evolueerde met de tijd toch steeds meer naar een meer traditionele manier van schilderen. Er zijn namelijk steeds meer details weggelaten om steeds meer tot de essentie te komen. In een paar lijnen wordt het onderwerp gevat. Al het overbodige weggelaten. Elke lijn zit vol zin…

De anecdotes die volgen…

Tijdens een van de bezoeken aan Sugiyama-yu (er waren er wel 30!) merkt Alain heel fijne lijntjes op en vraagt de Meester uit over het gebruikte penseel. Het blijken penselen te zijn van muizensnorharen.

Ook wanneer hij niet met sumi-e aan de slag gaat schilderde Sugiyama-yu vaak klein en fijn…

In tegenstelling tot de traditie (buitenlanders krijgen zelden de kans om échte kwaliteitsmaterialen aan te kopen) wordt Alain doorverwezen naar een gespecialiseerd winkeltje. Een vertrekje met in het midden een doos met de volledige voorraad: een 10-tal penseeltjes. Indrukwekkend!

Een paar jaar later zal Alain ook nog een schildering op rol kado krijgen. Maar de meester laat het eerst heropspannen. Zo’n papier opspannen (30gr/m2 gemiddeld, westers kopieerpapier telt 90 gr/m2) is al een danige sinecure weet ik uit ervaring… ik ben dus zwaar onder de indruk dat er überhaupt iemand ooit in staat is geweest dat te herdoen! 

Het heropgespande werk (rechts)… 30grams papier van drager vernieuwen… monikkenwerk!

Mijn weg

Atelier Pavillon de Choiseul, Paris. Stage Alain Bonnefoit 2012

Wanneer je sumi-e leert (en zeker van Alain), dan is er meer dan alleen de tekening. Er is de geur van de inkt, het voelen van penselen en het fluisteren van papier. Elk zintuig wordt betrokken. Het is één geheel. Er zijn linken met de Japanse krijgskunsten in elke hoek! Dagelijks ontdek ik meer analogiën met het dagelijkse leven. Zoals vandaag, tijdens de iPad-sessie met Alain… We laten ons zo vaak beïnvloeden door de waarde van de dingen. Dat remt ons om er voluit gebruik van te maken. Het is als de sumi-e leerling die stilstaan bij de waarde van het papier. Binnenin beïnvloed dat de concentratie en staat het bijna zeker garant voor het verpesten van het geheel…

Meer over Alain

Wie meer wil weten en zien van Alain Bonnefoit kan terecht op Facebook.

Vervolgens…

De stages met Alain bleven beperkt tot 1 week per jaar (en zijn intussen zelfs niet meer beschikbaar). Maar ze waren wel genoeg om mij op te zadelen met een serieuze verslaving ;-)
Ik ben dan ook op zoek gegaan naar andere plekken waar ik ook de meer traditionele onderwerpen zou kunnen aanleren. Die vond ik bij Marjon de Jong (regio Utrecht, NL). In een volgende blogpost daarover meer!

Continue reading De weg van de inkt: Alain Bonnefoit

Share

Leave a Reply

Share